Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εποχή , 22/9/2002

Η Vita Activa διανοουμένων και καλλιτεχνών

της Ε. Πορτάλιου

Η Ευρώπη διαθέτει μακριά και βαθιά παράδοση ριζοσπαστικής ανάδυσης των διανοουμένων και καλλιτεχνών της στην πολιτική σκηνή τις στιγμές που διακυβεύονταν μέγιστα ιστορικά προτάγματα.

Ο Λουΐ Δαυίδ αποτύπωνε στο έργο του τον καινούργιο κόσμο που αναδυόταν με τη Γαλλική Επανάσταση έχοντας βυθίσει τον χρωστήρα του στα τρομαχτικά χρώματα της ιστορίας και, ταυτόχρονα, βρισκόταν στην πρώτη γραμμή της επετειακής πορείας εκατοντάδων χιλιάδων διαδηλωτών που μιλούσαν από τη σκοπιά των ξυπόλητων.
Ο Βάλτερ Μπένζαμιν συνέθεσε το φιλοσοφικό του έργο στον απόηχο της Οκτωβριανής Επανάστασης εμπλεκόμενος στην πρακτική δράση στη Μόσχα και το Βερολίνο.
Θα ήταν σημαντικό να συγκεντρωθούν αυτές οι παρουσίες όχι ως άθροισμα ατομικών βιογραφιών αλλά ως πτυχή της πολιτικής ιστορίας της Ευρώπης. Θα κατανοούσαμε τότε καλύτερα πρόσφατες ενέργειες που, αποφεύγοντας τη ρητορική της επανάστασης, δρουν στην καρδιά των κύριων σημερινών διακυβευμάτων.
Αναφέρομαι στο Νάνι Μορέτι, τον γνωστό Ιταλό σκηνοθέτη, που λίγους μήνες πριν στη χρυσοκόκκινη Πιάτσα Ναβόνα πήρε το μικρόφωνο και κάλεσε τους ηγέτες των Δημοκρατών της Αριστεράς να πουν έστω και μια λέξη αριστερή και που, τώρα, ηγήθηκε της μεγαλειώδους πορείας πεντακοσίων χιλιάδων ατόμων οργανωμένης από το κίνημα των “κυκλιστών” ενάντια στον Μπερλουσκόνι.
Αν με τα έργα του στον κινηματογράφο ο Μορέτι δίνει χώρο στην τρυφερότητα και την ανθρωπιά μας, με το κίνημα των γύρω – γύρω, δηλαδή αυτών που γράφουν κύκλους πιασμένοι από τα χέρια, στήνει την πιο συμβολική παράσταση αλληλεγγύης – παράσταση των σωμάτων που όταν ενωθούν γίνονται η ασπίδα των δημοκρατικών θεσμών και της ισονομίας.
Αναφέρομαι ακόμα στον θεατράνθρωπο Χάρολντ Πίντερ και τον σκηνοθέτη του κινηματογράφου Κεν Λόουτς, που με άλλους Βρετανούς διανοούμενους και καλλιτέχνες συγκρότησαν τον συνασπισμό “Σταματείστε τον πόλεμο”.
Αν ο Πίντερ οδηγεί την ανθρώπινη υπαρξιακή αναζήτηση στον πυκνό ποιητικά και φιλοσοφικά θεατρικό χώρο και ο Λόουτς μας εμβάλλει στην ανοιχτή κινηματογραφική σκηνή της ιστορίας, με τον συνασπισμό “Σταματείστε τον πόλεμο” οι δυό τους επιχειρούν ν’ ανασυστήσουν την πολιτική σκηνή του λαού της Βρετανίας, ένα λαϊκό κοινοβούλιο του δρόμου που θ’ αντιπαρατεθεί στον Μπλερ και θα επιβάλλει το δίκαιο των λαών και την ειρήνη.
Είναι στη φύση των διανοουμένων και των καλλιτεχνών ν’ αντιπαρατίθενται στην εξουσία; Όχι βέβαια. Ο σύντροφος Γκράμσι γράφοντας για τους κατ’ επάγγελμα διανοούμενους και καλλιτέχνες συμπλήρωσε την εικόνα του παραδοσιακού και σύμφωνου με τη λαϊκή αντίληψη τύπου διανοουμένου που εκπροσωπείται από τον λόγιο, τον φιλόσοφο και τον καλλιτέχνη με τις ιστορικά ειδικευμένες κατηγορίες για την άσκηση της διανοητικής λειτουργίας, που σχηματίζονται σε σχέση με όλες τις κοινωνικές ομάδες, αλλά ειδικά σε σχέση με τις πιο σημαντικές από αυτές. Έτσι, κάθε κοινωνική ομάδα που γεννιέται στο πρωταρχικό πεδίο μιας ουσιαστικής λειτουργίας στον κόσμο της οικονομικής παραγωγής, δημιουργεί μαζί της οργανικά ένα ή περισσότερα στρώματα διανοούμενων που της προσδίνουν ομοιογένεια και συνείδηση της αποστολής της όχι μόνο στο οικονομικό πεδίο αλλά και στο κοινωνικό και το πολιτικό.
Υπάρχει, λοιπόν, βάση ερμηνείας ή τουλάχιστον δυνατότητα κατανόησης της ηχηρής σιωπής των Ελλήνων διανοουμένων και καλλιτεχνών, που συμβαδίζει με μορφές αναξιοπρεπούς διαπλοκής τους με την εξουσία. Αν αναφερθούμε, βεβαίως, στο διευρυμένο χώρο της διανοητικής (κατά βάση) εργασίας θα συναντήσουμε αρκετούς που συμμετέχουν στο αριστερό και δημοκρατικό κίνημα και, άλλωστε, δεν έχουν εξαφανιστεί τελείως οι διακεκριμένοι διανοούμενοι της αριστεράς.
Αναφέρομαι, όμως, εδώ στην αδυναμία η καταστατική συνθήκη κάθε πνευματικής παραγωγής που είναι η ελευθερία να γίνει αντιληπτή πέραν του στενού ατομικού ορίζοντα του υποκειμένου και να διατυπωθεί πολιτικά ως κοινωνική συνθήκη.
Όπως είναι φανερό από τα πράγματα η σχετική εξοικείωση με το θεμελιακό ζήτημα της ελευθερίας των διανοουμένων και των καλλιτεχνών δεν είναι αναγώγιμη στην ελευθερία των λαών παρά, ενδεχομένως, στις περιπτώσεις που έχει καταβληθεί υψηλό προσωπικό τίμημα στην ελευθερία.
Βυθισμένοι οι Έλληνες διανοούμενοι και καλλιτέχνες στο μικρόκοσμο της αξιόλογης ή μη ατομικής παραγωγής και στον ακόμα πιο μικρόκοσμο της εξουσίας, που καθορίζει αποκλειστικά τις συντεταγμένες της δράσης τους, έχουν αποποιηθεί το δημόσιο πρόσωπό τους ή το έχουν εκχωρήσει στο υπουργείο Πολιτισμού και τα συναφή υπουργεία.
Η Πολιτιστική Ολυμπιάδα, έγραψε πρόσφατα στο “Βήμα” της Κυριακής ο Νάσος Βαγενάς, αποτελεί ένα ακαλαίσθητο “πολιτιστικό” φύλλο συκής, που, όμως, μαζί με τα προγράμματα, τις επιδοτήσεις και τις συμβουλευτικές αντιμισθίες διαμορφώνουν τον ορίζοντα της δημόσιας παρουσίας των εμπλεκομένων.
Οι ερμηνείες δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντα οικονομικού χαρακτήρα και πρέπει ν’ αναζητηθούν στην κρίση των ιδεών και των ιδεολογιών που διατρέχουν τον δημόσιο χώρο. Πως και γιατί μια μεγάλη κοινωνική κατηγορία, κατ’ εξοχήν επιρρεπής στην ιδεολογική αναζήτηση και την πνευματική ανησυχία, έχει ως μέγιστη επιδίωξη την επιτυχημένη δικτύωση και ανάδειξή της στο χώρο της αγοράς και όχι του Δήμου.
Τούτων δεδομένων, είναι δυνατός στην Ελλάδα ένας ανάλογος συνασπισμός με αυτόν της Βρετανίας για να συμβάλλει στην αποτροπή του πολέμου; Αβέβαιο. Όσοι, όμως, εκ των διανοουμένων και καλλιτεχνών δεν έχουν αποποιηθεί τη δημόσια παρέμβαση, ιδιαίτερα όταν διακυβεύονται τα πρώτα και μέγιστα ανθρώπινα δικαιώματα, θα πρέπει να το επιχειρήσουν.
Ο Λουΐ Σεπούλβεδα, ο Χιλιανός συγγραφέας, που μαζί με τον Εντουάρντο Γκαλεάνο και άλλους απηύθυναν στη Σύνοδο της Σεβίλλης ένα κείμενο αντίθεσης στην Ευρώπη-φρούριο, πέρασε δυόμισι χρόνια της νεότητάς του έγκλειστος σε μια από τις αθλιότερες φυλακές της Χιλής. Εκεί, ο αξιωματικός του στρατοπέδου Μαργαρίτο του ζήτησε ν’ αποφανθεί για την αξία ενός λογοτεχνικού κειμένου που χαρακτήριζε δικό του ήταν, όμως, προϊόν πνευματικής κλοπής.
Ο Σεπούλβεδα θα μπορούσε να χειριστεί το θέμα ώστε ν’ αποφύγει το φασιστικό ξέσπασμα του αξιωματικού στο βασανισμένο σώμα του, όπως τον προέτρεψαν οι συγκρατούμενοί του. Δεν το έκανε όμως. Ήταν ταμένος στην ελευθερία της γνώμης υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Σήμερα εξακολουθεί ν’ αποτελεί μέρος της ζωντανής παράδοσης της αξιοπρέπειας που μας έρχεται από τη Λατινική Αμερική και ιδιαίτερα από το Ζαπατίστικο Κίνημα.