Εισήγηση: Ελένη Πορτάλιου, αν. καθηγ. Αρχιτεκτονικής Σχολής Ε.Μ.Π.

Εισαγωγή

Δεν θ’ ακολουθήσω τα σημεία των συντρόφων Θανάση Βακαλιού και Στέλιου Μπαμπά, που συνοδεύουν την πρόταση του σεμιναρίου «Ο Σοσιαλισμός τον 21ο αιώνα», γιατί δεν έχω τη δυνατότητα μιας τόσο γενικής θεώρησης.

Ένα προκαταρκτικό σχόλιο: πιστεύω ότι έχουμε ανάγκη συστηματικής συζήτησης για όλα τα θέματα που αναφέρουν και σ’ αυτήν πρέπει να ενεργοποιηθούν οι σημαντικές υπαρκτές δυνάμεις της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής αριστεράς στο χώρο της θεωρίας ή/και της σύγχρονης πράξης, από την οποία παράγονται, επίσης θεωρητικά αποτελέσματα (γνωσιακή πράξη). Αλλά για να είναι οι διαδικασίες μας αποδοτικές και συλλογικές πρέπει να δώσουμε χώρο έκφρασης σε πολλούς/ες που θα διατυπώσουν από το δικό τους σημείο εκκίνησης – στοχασμού ή δράσης- τις πολλαπλές διαστάσεις των φαινομένων και τα ερωτήματα τα οποία οι υπέρτιτλοι των σεμιναρίων του Πουλαντζά θέτουν. Αντίθετα, το μέγιστο άνοιγμα του προβληματισμού από τον καθένα ομιλητή/τρια (όπως προτάθηκε με τα σημεία), θα μπορούσε να οδηγήσει σε γενικεύσεις που αποδίδουν περισσότερο διακηρύξεις αρχών ή επιθυμιών και λιγότερο διατυπώνουν ερωτήματα και υποθέσεις, σε διάλογο με ήδη εκφρασμένες δημόσια θεωρητικές προσεγγίσεις.

Όσο με αφορά, έχω να καταθέσω ορισμένες εμπειρίες, διαπιστώσεις και θεωρητικές προσλαμβάνουσες στην ενότητα των σύγχρονων κοινωνικών κινημάτων, τα οποία αποτελούν μορφές αντίστασης στο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό και υποδεικνύουν περιεχόμενα και διαδρομές υπέρβασης. Αλλά τα κινήματα είναι από μόνα τους μια ολόκληρη ήπειρος, πολύ περισσότερο αν ανατρέξουμε στη διαδρομή και την εξέλιξή τους στο χρόνο και στα διαφορετικά περιεχόμενα ή τις μορφές οργάνωσης που ιστορικά προσλαμβάνουν, πριν φτάσουμε να αναζητήσουμε τη σχέση τους με τον σοσιαλισμό στον 21ο αιώνα, ο οποίος χρειάζεται, επίσης, να οριστεί εκ νέου ως έννοια και ιστορική δυνατότητα. Η επαναθεμελίωση του σοσιαλισμού θα γίνει μέσα και από την εμπειρία των κοινωνικών κινημάτων στο σύγχρονο κόσμο.

Πριν έρθω στο κυρίως θέμα της εισήγησής μου θα αναφερθώ σε μια έκδοση του 1985, που έχει τίτλο του δικού  μας σεμιναρίου με μια μικρή χρονική παραλλαγή: «Ο Σοσιαλισμός στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα». Πρόκειται για συμβολές επιφανών μαρξιστών από πολλές χώρες και ηπείρους, στη 10η συνάντηση της Συνδιάσκεψης «Σοσιαλισμός στον Κόσμο», που πραγματοποιήθηκε στο Κάβτατ της Γιουγκοσλαβίας και τα αποτελέσματά της κυκλοφόρησαν σε πολλές γλώσσες – στην Ελλάδα το 1989, από τις εκδόσεις Κάλβος (επιμ. Miloš Nikolić 1985). Μεταξύ των συμμετεχόντων ήταν οι γνωστοί σ’ εμάς S.Amin, L. Castellina, A.G. Frank, P. Ingrao, H. Magdoff, E. Mandel, P. Sweezy, R. Williams, αλλά και ανώτεροι αξιωματούχοι από την Κίνα, τη Σοβιετική Ένωση, αρκετοί από τη Γιουγκοσλαβία, όπως, επίσης, και εισηγητές από το Μεξικό και την Αργεντινή.

Τίποτε, το 1985, δεν προμηνύει τις εξελίξεις που θα επακολουθήσουν – την κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού», τον διαμελισμό της Γιουγκοσλαβία, την αναδίπλωση των εθνικών κινημάτων στον Τρίτο Κόσμο, τη ραγδαία εξάπλωση του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους των ΗΠΑ.

Το 1985 οι μαρξιστές, στρεφόμενοι στο παρελθόν, αντλούν από τα μεγάλα κινήματα της δεκαετίας του ’70. Προσβλέποντες στο ορατό μέλλον, διαισθάνονται ή/και αναγνωρίζουν τις δραματικές οινομικοκοινωνικές ανακατατάξεις που θα ακολουθήσουν με την επέλαση του νεοφιλελευθερισμού παγκόσμια.

Είναι μια στιγμή κριτικού αναστοχασμού του παρελθόντος, των αιτιών της ήττας του σοσιαλισμού στις χώρες που εφαρμόστηκε, της αγωνίας για την εξάπλωση των πυρηνικών και του φόβου για ένα πυρηνικό πόλεμο, της αναγνώρισης του οικολογικού προβλήματος και των νέων κινημάτων, όπως, επίσης, και της αναζήτησης νέας στρατηγικής για τον σοσιαλισμό.

Θα μπορούσα να πω ότι ο πιο διορατικός στοχαστής της συνάντησης του Καβτάτ είναι ο P.Ingrao και ότι η τοποθέτησή του παραμένει σε μεγάλο βαθμό επίκαιρη, αλλά δεν υπάρχει χρόνος για μια αναλυτικότερη προσέγγιση των εισηγήσεων και των προβληματισμών που κατατέθηκαν στη 10η Συνδιάσκεψη για τον «Σοσιαλισμό στον Κόσμο», με θέμα «Ο Σοσιαλισμός στο Κατώφλι του 21ου Αιώνα». Το μέλλον, λοιπόν, διαρκεί πολύ, για να χρησιμοποιήσω μια φράση του Louis Althusser αι είναι, όπως αποδείχθηκε, απρόβλεπτο.

Τα πέτρινα χρόνια, από το 1985 μέχρι την εμβληματική ημερομηνία της μεγάλης αντιπαγκοσμιοποιητικής κινητοποίησης κατά του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (WTO) – 30 Νοεμβρίου 1999 – στο Σιάτλ, με ενδιάμεσο σταθμό τη διακήρυξη των Ζαπατίστας το 1994, έμοιαζαν να σβήνουν δυνατότητες που είχαν αναδειχθεί μέσα από μεγάλες κοινωνικές εξεγέρσεις και πολιτικούς αγώνες, τουλάχιστον στην Ευρώπη, δυτική και ανατολική.

Παρ’ όλ’ αυτά η ιστορία δεν τελείωσε και σήμερα μπορούμε να θέτουμε ζητήματα όπως αυτά των τίτλων του σεμιναρίου, όχι ως σέκτες ή γραφικοί αλλά σε κάποια αντιστοιχία με την κοινωνική κίνηση σ’ όλο τον κόσμο.

Σ’ αυτή τη σύγχρονη, δεκαετή κίνηση της ιστορίας, πρωταγωνιστές είναι τα κοινωνικά κινήματα, τα οποία έχουν πυροδοτήσει μια χωρίς προηγούμενο θεωρητική παραγωγή, που τρέχει παράλληλα με την καθημερινή δράση, ενεργοποιεί την ιστορία και μετασχηματίζει τα αντικείμενα και τα ενδιαφέροντα των κοινωνικών επιστημών και όχι μόνο.

Η παράδοση του ανανεωτικού κομμουνισμού: Νίκος Πουλαντζάς

Τα κοινωνικά κινήματα αποτέλεσαν μια θεμελιακή σταθερά του ανανεωτικού κομμουνιστικού ρεύματος στην Ελλάδα, από το οποίο καταγόμαστε πολλοί/ες μεταξύ αυτών που παρακολουθούμε τη δραστηριότητα του ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς».

Ο Νίκος Πουλαντζάς επεξεργάστηκε θεωρητικά κυρίως τα θέματα των κοινωνικών τάξεων και του κράτους. Παρ’ ότι δεν ασχολήθηκε διεξοδικά με τις θεωρίες της συλλογικής δράσης και τις μορφές που προσλαμβάνουν ιστορικά τα κοινωνικά κινήματα, θεωρεί τα κινήματα ως θεμελιώδη προϋπόθεση του δημοκρατικού δρόμου στο σοσιαλισμό και του δημοκρατικού σοσιαλισμού.

Πρώτα απ’ όλα ο Πουλαντζάς αναγνωρίζει όλες τις σύγχρονες κοινωνικές κατηγορίες, που οι βιοτικές τους συνθήκες τις μετατρέπουν σε αληθινούς «απόβλητους»: τους μετανάστες εργαζόμενους, τους άνεργους, τις γυναίκες, ένα μεγάλο μέρος των ηλικιωμένων και των νέων, δηλαδή τα μεγάλα σύνολα του πληθυσμού για τα οποία οι πραγματικές συνθήκες της ζωής τους, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τις νομιμοπολιτικές ιδέες της ισότητας.

Βλέπει την παρέμβαση του κράτους σε  μια σειρά τομείς, προηγούμενα περιθωριακούς, που ενσωματώνονται στο χώρο της αναπαραγωγής του κεφαλαίου, διευρύνοντάς τον (πολεοδομία, μεταφορές, δημόσια υγεία, περιβάλλον, συλλογικοί τεχνικοί εξοπλισμοί) και με αποτέλεσμα μια σημαντική πολιτικοποίηση των αγώνων των λαϊκών μαζών σ’ αυτούς τους τομείς.

Επεμβαίνοντας, όλο και περισσότερο, σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής πραγματικότητας, το κράτος, μας λέει ο Πουλαντζάς, διαλύει το παραδοσιακό «ιδιωτικό» κοινωνικό πλέγμα, πολιτικοποιώντας τομείς που αφορούν στο «προσωπικό» και που δεν είχαν αποτελέσει αντικείμενα δημοσίων παρεμβάσεων και κοινωνικών αιτημάτων. Εξ’ άλλου, στους διευρυμένους χώρους εξουσίας, που υπερβαίνουν τον κεντρικό κρατικό κατασταλτικό πυρήνα (στρατός, αστυνομία, φυλακές, δικαστήρια κ.λπ.) και αφορούν τους ιδεολογικούς, πολιτιστικούς μηχανισμούς και το συμβολικό πεδίο συγκρότησης των κοινωνικών και ατομικών ταυτοτήτων, παράγονται νέες αντιφάσεις και κοινωνικές και πολιτικές συγκρούσεις.